مجلس ضربت در چند روایت - وبلاگ خوراکی

به گزارش وبلاگ خوراکی، اولین تعزیه ها یا شبیه خوانی ها برای امام علی(ع) برگزار می شده، گرچه برای بسیاری از ما شبیه خوانی با تاسوعا و عاشورای حسینی(ع) پیوند خورده است.

این شب ها هم شاید در بعضی تکایای کشور مجلس تعزیه برپا شده باشد اما تعداد این مجالس کمتر از مجالسی است که در ایام ماه محرم و صفر برگزار می شود. شاید بعضی روستاها در این شب ها مجلس برگزار نموده باشند یا تکیه های معروف در تهران و شهرهای عظیم میزبان مردم بوده باشند یا مثلا تکیه برقان و بعضی تکایای طالقان مجلس ضربت خوردن حضرت علی(ع) را به اجرا درآورده باشند اما مجالس شبیه خوانی در شب های ماه مبارک رمضان به دلایل متعدد از رونق افتاده است همچنان که شاید شبیه خوانی در ماه محرم نیز دیگر به قوت سال های گذشته نباشد. این نکته اما از شکوه شبیه خوانی و تاریخی که پشت سر گذاشته، نمی کاهد و به اعتبار مجالس شبیه خوانی ماه رمضان خدشه ای وارد نمی نماید؛ اعتبار و شکوه این مجالس و نیز وجه هنری و تاریخی آنها به قدری قابل تامل هستند که پای صحبت های رضا کوچک زاده، پژوهشگر شبیه خوانی و دبیر علمی همایش شبیه پژوهی بنشینیم و به قدر بضاعت درباره مجالس تعزیه شب های ماه مبارک رمضان و شهادت امام اول شیعیان(ع) روایت های تاریخی جذاب بشنویم.

شبیه خوانی از کی شروع شد؟

یکی از سرچشمه های شبیه نامه های ایران و گسترده ترین نسخه های شبیه خوانی در شروع مربوط به شهادت حضرت علی(ع) است و بعدهاست که تعزیه های عاشورا رنگ و بوی جدی تری می گیرد. شروع شبیه خوانی در ایران به حدود دوره زندیه و افشار برمی شود، البته اینجا صحبت از شبیه خوانی است و نه عزاداری، چون سنت های عزاداری در ایران از دوره آل بویه شروع شده و سنتی قدیمی تر است.

سندهای به جا مانده از شکل گیری شبیه خوانی در ایران به گزارش هایی برمی شود که از گردشگران خارجی در دوره های زند و افشار به جا مانده است. کهن ترین شبیه نامه ای که به دست ما رسیده، مربوط به دوره پادشاهی فتحعلی شاه قاجار است که بعد از زندیان در ایران حکومت نموده اند. در واقع بین زمانی که اجراها شروع شد تا زمانی که اولین متن های شبیه خوانی به دست ما رسیده، چند دهه فاصله زمانی وجود دارد که هنوز تعیین نیست این فاصله چرا ایجاد شده؛ شاید شبیه خوانی ها مکتوب نشده بودند یا هنوز آن قدر اهمیت نسخ شبیه خوانی احساس نشده بود که به عنوان یک سند اجرای آیینی از آنها نگهداری نمایند و شاید این نسخ مکتوب بعدها در دست کسانی به نام آیین گذار یا شبیه خوان دست به دست شده که سواد نگارشی داشتند.

بانی شبیه خوانی مردم هستند

بانیان شبیه خوانی همواره از دل مردم بودند؛ حتی تا امروز. شاید شبیه خوانی ها تنها گونه نمایشی در ایران باشد که مردم آن را برگزار نموده اند و هرگز تابع دولت ها نشده است؛ البته گاهی دولت ها یاری هایی نموده اند، مانند زمان ناصری که تکیه دولت بنا شد و به شبیه خوانان دستمزدهای خوب پرداخت می شد اما با این حال زندگی شبیه خوان ها به حمایت های درباری وابسته نبوده است. همواره افراد مومن و دین داری بودند که نذرهایی می کردند و علاقه مند بودند مجلس هایی برپا نمایند. حتی امروز هم در روستاها و شهرهای مختلف مجالس تعزیه را مردم را برگزار می نمایند. گاهی که بانی ها امکانات بیشتری داشتند یا گشاده دست تر بودند، این مجالس طولانی تر برگزار می شد و اپیزودهای فرعی بیشتری را اجرا می کردند. در نتیجه ممکن بود یک مجلس چهار یا شش ساعته از شبیه خوانی شهادت حضرت علی(ع) به اجرا در آید که چارچوب اصلی را حفظ نموده و تعدادی اپیزود فرعی به آن اضافه می کردند.

مجالس متعدد تعزیه شهادت حضرت علی(ع)

ساختار شبیه خوانی از شروع شکل گیری کم وبیش دست نخورده باقی مانده؛ البته کمی دچار تحولاتی شده اما به صورت بنیادین تغییری در جبهه اولیا و اشقیا و همین طور نمادشناسی شبیه خوانی به صورت بنیادین ایجاد نشده است. در مجالس تعزیه حضرت علی(ع) ابن ملجم را داریم به عنوان اشقیا، مردم عادی و اولیا را داریم که حضرت علی(ع) و خانواده اش هستند اما همان طور که می دانیم مجالس تعزیه هرگز نعل به نعل براساس وقایع تاریخ نوشته و اجرا نشده اند و گاهی موقعیت ها و روایت هایی در مجالس تعزیه حضرت علی(ع) می بینیم که حاصل خیالپردازی براساس روایات مستند یا حتی شنیده های تاریخی است. برای همین است که انواع مجلس شهادت حضرت علی(ع) را داریم که کلیات ثابتی دارند اما کاملا منطبق بر هم نیستند و اشعار، پرداخت شخصیت ها و حتی قصه پردازی آنها با هم تفاوت دارد؛ بنابراین وقتی درباره مجلس شهادت حضرت علی (ع) صحبت می کنیم، باید دقیق بگوییم که درباره کدام نسخه قرار است صحبت کنیم. نسخه ها نام های بسیار شبیه هم دارند مانند: مجلس شهادت حضرت(ع)، مجلس ضربت خوردن حضرت علی(ع) و نام هایی از این نوع که استاد بهرام بیضایی نمایشنامه ای مدرن دراین باره با همین نام نوشته اند.

گستره شبیه خوانی ها زیاد است و بعدها داستان تولد حضرت علی(ع) نیز وارد شبیه خوانی شده که در ماه رجب اجرا می شد.

شبیه خوانی علوی

از آنجا که ماه رمضان بیشتر از سایر ماه های سال به لحاظ مذهبی نزد ایرانیان اهمیت داشت، زمانی گسترش شبیه خوانی های حضرت علی(ع) بیشتر از شبیه خوانی های محرم بود. به عبارتی ماه رمضان پیش از آن که ماه هایی مانند محرم و صفر نزد ایرانیان اهمیت پیدا نمایند، به دلیل شعائر که در آن جاری بوده، صندلی ویژه ای داشت و از همین رو مجلس های شهادت حضرت علی(ع) پیش از مجلس های عاشورایی شکل گرفته اند اما دیرتر به دست ما رسیده اند. گرچه امروز شبیه خوانی عاشورا و تاسوعا را به شکل پررنگ تری شاهدیم اما هنوز شبیه خوانی برای امام علی(ع) برگزار می شود. تکیه های معروف شبیه خوانی میزبان مردم هستند و حتی شاهد اجراهای محلی در مکان های باز نیز هستیم. گاهی ممکن است یک مجلس تعزیه به سه بخش تقسیم شود و در شب هایی که مراسم احیا نیست به اجرا درآیند، گاهی هم مجلس تعزیه را کوتاه می نمایند که زودتر تمام شود و عزاداران به احیا برسند.

روایت های خیالی اما برگرفته از تاریخ

روایتی وجود دارد از این که حضرت علی(ع) فرموده اند هنگام احتضار برسر بالین همه مومنان حاضر می شوند و شفاعت آنها را نزد خدا می نمایند. بر اساس این روایت یک اپیزودی در مجلس شهادت حضرت(ع) شکل گرفته که به نظرم به لحاظ رویاپردازی در دنیا شبیه خوانی کشورمان بی نظیر است. ماجرای این اپیزود چنین است که وقتی پیکر حضرت علی(ع) را به سوی قبرستان می بردند، به جز سه نفر از اعضای خانواده که می توانستند زیر تابوت را بگیرند یک نفر دیگر هم حضور داشت که مردی نقابدار بود. خانواده امام به حضور او واکنش نشان می دهند و درباره هویت او کنجکاو می شوند اما پاسخی دریافت نمی نمایند. پیکر امام(ع) را در خاک می گذارند، مرد نقابش را به اصرار بر می دارد و متوجه می شوند که این مرد خود امام علی(ع) است که براساس آن روایت، برای شفاعت خودش آمده است. یکی دیگر از مجالس خاص و متفاوت تعزیه حضرت علی(ع)، شست بستن دیو نام دارد که بسیار داستان و فضای متفاوت و خاصی دارد. داستان این مجلس در دوران قاجار نوشته شده و داستان دیوی را روایت می نماید که مردم را بسیار آزار می داده و اذیت می نموده. مردم از شر دیو به یکی از پیامبران شکایت می برند و آن پیامبر دو شست دیو را به هم می بندد. این دیو با همه توان و قدرتی که دارد، نمی تواند دستان خودش را رها کند، به همین دلیل افسرده می شود و دیگر هیچ بدی و شری از او در دنیا شکل نمی گیرد. دیو سال ها از پیامبرانی که یکی پس از دیگری مبعوث شده اند، درخواست می نماید شست او را باز نمایند اما هر بار پاسخ می شنود که این در توان ما نیست تو باید صبر کنی تا حضرت علی(ع) به دنیا بیاید؛ چون فقط اوست که می تواند تو را از این گرفتاری نجات بدهد. بالاخره در دوره حضرت علی(ع) با این شرط که دیگر دیو بد نکند و مردم را احتیاجارد، امام شست دیو را باز می نماید و او به آرامش می رسد.

چند روایت

مجالس مربوط به شهادت حضرت علی(ع) از گیراترین نسخه های شبیه خوانی شهادت محسوب می شود. در مجالس شبیه خوانی ضربت خوردن مولا(ع) به دلیل تنوع داستان های فرعی با مجموعه ای از اپیزودها طرف هستیم و جاذبه در هم تنیدن این اپیزودها و پیوندهای خاصی که شبیه خوان و شبیه نویس در آن ایجاد می کردند، برای تماشاگران در هر دوره ای می توانست بسیار جذاب باشد. داستان های زیادی درباره شهادت امام علی(ع) وجود دارد ازجمله قصه ای که آقای میرباقری در سریالش استفاده کرد و برمی شود به ماجرای عشق ابن ملجم مرادی و قطام که در شبیه خوانی ها استفاده می شد و بعدها گسترش پیدا کرد، وارد گونه های دیگری نمایشی از جمله نمایشنامه های جدید شد و به سریال های تلویزونی هم راه یافت. اپیزود جوانمرد قصاب که ماجرای گوشت خریدن یکی از اهل بیت است و قصابی که دست خودش را با ساطور قطع نموده و شفایش را از حضرت علی(ع) خواسته بود یکی دیگر از این اپیزودهاست.

جنگ هایی که حضرت علی(ع) در آنها شرکت داشت مانند مبارزه با عمربن عبدوود هم ازجمله این اپیزودها بود که گاهی به مجلس شهادت حضرت اضافه می شد و گاهی هم به صورت یک مجلس مستقل به اجرا درمی آمد. از این نوع داستان ها در طول شبیه خوانی شهادت حضرت علی(ع) بسیار می بینیم چون یکی از ویژگی های شبیه خوانی این است که براساس زمان، مکان، موقعیت و زمان اجرای مجلس های شبیه خوانی، تفاوت هایی در آن ایجاد می شده است. مثلا زمانی که مجلس بانی بهتری داشته، برای فراهم آوردن مقدمات لباس ها و امکانات و شبیه خوانان حرفه ای تر زمان و امکان بهتری وجود داشته در نتیجه می توانستند مجلس ها را طولانی تر برگزار نمایند.

از سازهای جنگی تا درام غربی

شبیه خوانی ها در شروع از سازهای جنگی بهره می بردند؛ سازهایی که در نبردهای آن موقع استفاده می شد. طبیعی است که بخشی سازهای کوبه ای بودند که با ضرباهنگ شان التهاب ایجاد می کردند، بخشی هم در واقع آواهایی بودند که از کرنا ایجاد می شد که نوای بسیار بم فراوری می نماید و برای اعلان جنگ به کار گرفته می شد. این نواها در هم ترکیب می شد و عمدتا برای صحنه های جنگ مورد استفاده قرار می گرفت. همچنین سازهای بادی مثل نی چوپانی که نوایی محزون دارد و از طبیعت اطراف برآمده بود، در شبیه خوانی استفاده می شد.

این شیوه ادامه داشت تا دوره ناصری که دارالفنون شکل می گیرد و با توجه به احتیاج زمانه، استادان خارجی برای تدریس به ایران دعوت می شوند از جمله موسیو لومر. او اولین کنسرواتوار موسیقی ایرانی را شکل می دهد که نوازندگانش از سازهای اروپایی استفاده می کردند. از میان همین نوازندگان کسانی در تکیه دولت هم نواختند و چنین شد که بخشی از سازهای فرنگی جای بعضی سازهای ایرانی را گرفت. در آن سال ها سازهای ایرانی هنوز استفاده می شدند اما حضور سازهای فرنگی مانند ترومپت یا کلارینت پررنگ شده بود و این بسیار متفاوت است با این شب ها که اگر پای شبیه خوانی بنشینید با سازهایی مانند درام روبرو می شوید؛ سازی که حتی ملودی های آن هم نمی تواند منطبق بر فضای موسیقی ایرانی باشد.

منبع: آذر مهاجر - ادبیات و هنر / روزنامه وبلاگ خوراکی