شهر سوخته سیستان، تمدن شهرنشینی در دوران باستان - وبلاگ خوراکی

به گزارش وبلاگ خوراکی، یکی از قدیمی ترین شهرهای دوران باستان ایران، شهر سوخته است که در استان سیستان و بلوچستان، در نواحی جنوبی شهر زابل، جا خوش نموده است. این شهر از پیشرفته ترین شهرهای باستانی است که نزدیک به سه هزار سال قبل از میلاد، در آن نشانه های سکونت یافت شده است. برای یک سفر ماجراجویانه به دل تاریخ با ما همراه شوید تا با این گنج باستانی بیش تر آشنا شویم.

موقعیت جغرافیایی شهر سوخته

شهر سوخته در محدوده شهرستان زابل، در استان سیستان و بلوچستان و در جنوب شرقی خاک ایران واقع شده است. برای کندوکاو این گنجینه تاریخی، باید به حاشیه جاده زابل به زاهدان رفت. درواقع این شهر از شمال با فاصله ای در حدود 50 کیلومتر به شهر زابل و از جنوب با مسافتی نزدیک به 180 کیلومتر به زاهدان می رسد. برای مسافران شهر زابل، فرصت خوبی است تا تقریباً با 40 دقیقه رانندگی خودشان را به شهر سوخته برسانند و از این تمدن باستانی تماشا نمایند. اگر از زاهدان قصد سفر به این شهر را دارید، به زمان بیش تری احتیاج دارید و نزدیک به 2 ساعت باید رانندگی کنید. در نهایت خودتان را به مجموعه باستانی شهر سوخته برسانید و از این منطقه و موزه فوق العاده آن تماشا کنید.

ثبت میراث جهانی یونسکو

باستان شناسان در شهر سوخته، با آثاری روبه رو شدند که هر یک به تنهایی گنجینه ای تمام عیار و منحصر به فرد است. تمدن این شهر، پنج هزار سال قدمت دارد و مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است. بافت متمدن شهر سوخته سیستان باعث شد تا این منطقه به عنوان میراث جهانی یونسکو در سال 2014 به جهانیان معرفی شود. امروزه نام این شهر باستانی به همراه دیگر مجموعه های باارزش ایران در سازمان یونسکو ثبت جهانی شده است.

در طول کاوش های این شهر، باستان شناسان با پدیده های جالبی روبه رو شدند که اشتیاق آن ها را برای کشف و تحقیق افزون کرد. شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید، شهروند هزاره سوم پیش از میلاد در این شهر سیستانی، علاوه بر کشاورز، صنعتگر هم بوده و علاقه وی به هنر جواهرسازی و سفالگری در اشیای به دست آمده مشهود است.

کشف اولین چشم مصنوعی، اولین جمجمه جراحی شده، نمونه ای حیرت برانگیز از تخته نرد، دقت و ظرافت خط کش، ریسندگی و حصیربافی و… همگی نشانه هایی از وجود یک سرزمین متمدن پارسی در عصر باستان است. در ادامه شما را با شگفتی های این منطقه تاریخی بیش تر آشنا خواهیم کرد.

ماجراجویی در شهر سوخته

در طول تاریخ، کاوش های فراوانی در حوزه شهر سوخته انجام گرفته و اطلاعات سودمندی از آن به دست آمده است. نخستین کاوش ها مربوط به یک نظامی بریتانیایی است که به زمان قاجار برمی شود. نام شهر سوخته برای اولین بار به وسیله این کاوشگر بر سر زبان ها افتاد و علت آن مشاهده تپه های خاکستر به وسیله وی در این منطقه بود. سپس، سر اورول اشتین، باستان شناس مجارستانی، با کشف وشهود بسیار، اطلاعاتی تازه از این منطقه را به دانسته های قبلی اضافه نمود. بعد از اورول، باستان شناس مشهور تبعه انگلستان، نوبت ایتالیایی ها بود که در طول 11 سال تمدن پررمزوراز سوخته را کندوکاو نمایند.

تمام یافته های این منطقه هوش از سر آدمی می برد و مهر تأییدی بر اصالت و تمدن چندهزارساله ایرانیان است. این شهر با قدمتی پنج هزارساله کنار رود هیرمند و دریاچه هامون که آن موقع پرآب و وسیع بوده، جان گرفته است. در طول چهار دوره، یعنی در 3200 تا 1800 سال قبل از میلاد، بشر این منطقه را به عنوان جایی برای سکونت اختیار نموده و با دستاوردهای خود، از آن شهری پیشرفته و متمدن در عهد باستان به وجود آورده است. وجود نعمت آب، یکی از دلایل شکل گیری شهر سوخته بوده و کم شدن حجم آب، به رونق این شهر در طول زمان آسیب زیادی زده است. تحقیق ها پیرامون شهر سوخته همچنان ادامه دارد تا به شبهه ها و سوالات بسیاری که در خصوص این منطقه ایجاد شده، پاسخ داده شود.

دانستنی هایی در خصوص شهر سوخته

شهر سوخته از مهم ترین منطقه ها شهرنشینی انسان ها در نواحی جنوبی فلات ایران بوده و 151 هکتار وسعت داشته است. این شهر در بخشی مرتفع واقع شده که بلند ترین نقطه آن، ارتفاعی نزدیک به 18 متر از سطح پیرامون خود دارد. شهر سوخته از 5 بخش که به شکل تپه هایی زنجیروار کنار هم چیده شده اند، تشکیل شده است. بخش مسکونی، بخش مرکزی، ناحیه صنعتی، بخش مربوط به یادمانی ها و بعلاوه گورستان شهر، این منطقه از زابل را به یکی از پیشرفته ترین سبک های شهرنشینی در تاریخ باستان ایران تبدیل نموده اند.

بخش مسکونی 80 هکتار مساحت دارد و در شمال شرقی شهر واقع شده است. رود هیرمند و دریاچه هامون در گذشته پرآب و سرزنده بوده اند و سرسبزی و طراوت را نثار این منطقه می کردند. بنابراین برخلاف چهره بیابانی امروز آن، درختانی همانند افرا، بید مجنون و… رنگ زندگی به سرزمین بخشیده بودند و خبری از اقلیم خشک و بیابانی نبوده است. کشاورزی به برکت جریان هیرمند و هامون رونق داشته و برخلاف امروز که تنها گیاه آن درختان گز بیابانی است، این شهر با تنوع گیاهان، به رنگ سبز بوده است. علاوه بر کم آبی هیرمند و هامون، استفاده از درختان برای سوخت مصارف صنعتی این شهر در حال پیشرفت، در کم شدن درختان و از بین رفتن سرسبزی بسیار مؤثر بوده است.

ردپای هنر و صنعت در مشاغل مردمان متمدن ایران

علاوه بر رونق کشاورزی، مردم شهر در صنعت و هنر نیز دستی بر آتش داشته اند. نتایج تحقیقات به دست آمده، رواج صنعتگری در فعالیت های ساکنین شهر را تأیید نموده است. صنعتگران هنرمند این دیار، به ساخت زیورآلات و ظروف سفالی تمایل داشته اند. یافتن مهره های تزیینی و گردنبندهای زیبایی از سنگ لاجورد و فلز با ارزش طلا، نشان از هنر و ظرافت مردمان شهر سوخته دارد که با ساده ترین ابزار ممکن، اثری هنرمندانه خلق می کردند. گفته می شود که روش ساخت زیورآلات با ورقه های طلایی و سنگ های ارزشمند در این شهر، شباهت بسیاری به شیوه مردمان مصر باستان دارد.

هنر این دیار تنها به ساخت زیورآلات چشم نواز ختم نمی شود و با هر مرحله از کاوش، این سرزمین شگفتی دیگری را به باستان شناسان نشان داده است. ظروف سفالی و سنگی با نقوش زیبا و چشمگیر از دیگر آثار کشف شده در شهر سوخته است که کاوشگران را با مجموعه ای ارزشمند از این هنر روبه رو نموده است. جالب است بدانید که طی کشف و شهود تاریخی در این منطقه، پارچه هایی یافت شده که رونق پارچه بافی را نیز در این دوره مهم تاریخی، گواهی می دهد. از جمله فعالیت های مردم این منطقه حصیربافی با نی های اطراف دریاچه پرآب هامون آن موقع بوده است. کشف قلاب ماهیگیری نیز یادآور این نکته است که صید ماهی نیز از مشاغل مردمان این منطقه از سیستان بوده است.

سیستم آبرسانی و فاضلاب شهری

از دیگر شگفتی های این شهر مدرن در زمان باستان، هوش مهندسی در معماری یک پارچه خانه ها و بعلاوه طراحی سیستم جوابگوی احتیاج شهروندان در مصرف آب بوده است. بقایای این شهر نشان از یک سیستم منظم و هوشمندانه لوله کشی شهری با لوله های سفالی در این منطقه دارد. تمدن در سرزمین پارس به شکلی ریشه دوانده که در هزاره سوم پیش از میلاد، در دورانی که بسیاری از مردمان دیگر سرزمین ها تنها برای بقا با ابتدایی ترین امکانات کوشش می کردند، ایرانیان سیستم لوله کشی و فاضلاب شهری را در شهر متمدن سوخته ساخته بودند.

گورستان شهر و دانستنی های آن

گورستان شهر یکی از رازآلودترین قسمت های این منطقه است که نتایج جالبی از کاوش ها آن به دست آمد. مردمان سوخته، مردگان خود را با حالتی چمباتمه دفن می کردند و کنار آن ها اشیایی معمولاً از جنس سفال، سنگ و… قرار می دادند. طبق آیین دفن اهالی شهر سوخته، بدن مرده همراه با پارچه در قبر آرام می گرفته است. در بعضی اجساد یافت شده، آثار کفن پیچی مشهود است و بعلاوه در بعضی پارچه به شکل لباس یا زیرانداز و روانداز، جسد مرده را پوشانده است.

ماجرای چشم مصنوعی شهروند متمدن سیستانی

چشم مصنوعی

تصورش سخت است که حدود سه هزار سال پیش از میلاد، ایرانیان به درجه ای از تمدن و پیشرفت رسیده بودند، که به فکر جایگزین نواقص جسمانی افتاده بودند. جمجمه ای در کاوش های شهر سوخته یافت شد که داخل حفره یکی از چشمانش، کره چشمی مصنوعی از جنس موم و چربی حیوانی جا خوش نموده بود. این جمجمه متعلق به اسکلت یک زن با بازه سنی 28 تا 32 سال بوده که از پروتز چشم استفاده می نموده است. دقت در ساخت این چشم مصنوعی حیرت انگیز است و مردمکی نیز در مرکز آن دیده می شود. اما نکته جالب و هنرمندانه ی این پروتز، مویرگ هایی از جنس سیم های نازک طلا هستند که با ظرافت خاصی روی آن تعبیه شده اند.

هنر ساخت انیمیشن برای اولین بار در ایران

شاید برایتان عجیب باشد که قدمت انیمیشن سازی یا همان پویانمایی در ایران به دوران تمدن باستانی شهر سوخته برمی شود. این امر یکی دیگر از شگفتی های باورنکردنی این دیار است که مردمان متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد، پا را از برطرف احتیاج روزانه فراتر گذاشته و به قوه تخیل خود پروبال داده اند تا تصاویر متحرک خلق نمایند. ایتالیایی ها در کندوکاوهای خود، ظرفی سفالی را پیدا نموده اند که نواری از نقش بز و درخت، دور ظرف را دربرگرفته است. پنج بز روی این جام نقش بسته است که هر کدام یک گام از حرکت بز به سمت درخت را نشان می دهد. این پنج حرکت در یک قاب، تصویری متحرک را پیش روی چشم قرار می دهد. هوش شهروندان این سرزمین متمدن ستودنی است و روحیه خلاق و جستجوگر آن ها را به ما نشان می دهد. برای تماشای این هنر مصور باید به موزه ایران باستان در خیابان سی تیر تهران بروید.

اولین جراحی مغز تاریخ بشر در شهر سوخته

نزدیک به پنج هزار سال پیش، نشانه های یکی از پیچیده ترین جراحی های پزشکی در این سرزمین سیستانی یافت شده است. در طی کاوش های انجام گرفته در اجساد شهر سوخته، جمجمه ای پیدا شد که سن یک دختر تقریباً 13 ساله را داشت. نکته قابل توجه این اسکلت، اثر یک جراحی مغزی برای برداشتن قسمتی از استخوان جمجمه است که باستان شناسان را حیرت زده کرد. این دختر مبتلا به نوعی بیماری مغزی به نام هیدروسفالی یا جمع شدن مایع در جمجمه بوده است که با خارج کردن قسمتی از استخوان در این قسمت از بدن، فشار مایع به مغز کم تر شده است.

کشف خط کش پنج هزارساله

یک قطعه چوب آبنوس با طول 10 سانتی متر از دیگر یافته های شهر سوخته است. این شی چوبی، نماینده ذوق و هوش ایرانیان باستان در استفاده از علوم ریاضی در زندگی روزمره بوده است. روی این تکه آبنوس، شیارهایی مشهود است که با فاصله هایی میلی متری کنار هم ردیف شده اند. این خط کش کوچک چوبی، متعلق به مردمانی است که برای خلق آثار هنرمندانه خود همانند ساخت جواهرات، به میزان گیری های دقیق و بسیار ظریف احتیاج داشتند. ساخت این وسیله برای میزان گیری های صنعتی و هنری، گواهی بر تسلط شهروندان بر دانستنی های ریاضی است. حضور پررنگ نقوش هندسی بر اجسام و هوش هندسی در سیستم معماری شهر، از دیگر عواملی است که قوه ریاضیات مردمان این سرزمین را نشان می دهد.

کشف تخته نرد و مهره های بازی

هوش شهروندان سیستانی سراغ بازی های فکری هم رفته و در این سرزمین، صفحه ای چوبی و مستطیلی با 20 خانه، مشابه تخته نرد پیدا شده است که مهره های آن به 60 عدد می رسد. این مهره ها در ظرفی سفالی، نزدیک به تخته قرار داشته اند و جنس آن ها از سنگ های قیمتی همانند لاجورد و فیروزه هستد. نقش ماری که 20 بار به دور خود تابیده و دمش را به دهان گرفته، صفحه بازی را تشکیل داده است.

بعلاوه پیدایش تاس هایی که بر وجه های آن نقاط کنار هم ردیف شده اند، از دیگر وسایل بازی های تاریخی و باستانی در شهر سوخته است که به زیبایی به یاری هنر و سنگ های موجود در شهر خلق شده اند.

بدون شک تمدن شهر سوخته زابل، در استان سیستان و بلوچستان، مجموعه ای پررمز و راز است که مطالعه درباره آن به صرف زمان احتیاج دارد. این مجموعه، دنیایی بزرگ از شگفتی های منحصربه فرد است که در این مطلب سعی کردیم به گوشه ای از آن اشاره کنیم. داستان تمدن در سرزمین ما تمامی ندارد و سفر به خاک های متمدن، یکی از شیرین ترین و غرورآفرین ترین سفرهای هر ایرانی خواهد بود. در فصول خنک سال، سفر به زابل و مجموعه باستانی شهر سوخته را به هیچ عنوان از دست ندهید. هرچه از تمدن شهری بدانیم، باز هم کم خواهد بود؛ بنابراین اطلاعات و تجربه های مفیدتان از این سفر ماجراجویانه را با دیگر همراهان چطور درمیان بگذارید. منتظرتان هستیم.

منبع:چطـور

منبع: دیجیاتور